Πτολεμαΐς (Χρυσούλα Εφραιμίδου) - Σύντομη αναδρομή της Ελληνικής γλώσσας

 Ο Ελύτης, στο λόγο του στην Ακαδημία της Στοκχόλμης το 1979, αναφέρει: «Μου εδόθηκε, αγαπητοί φίλοι, να γράφω σε μια γλώσσα που μιλιέται μόνον από μερικά εκατομμύρια ανθρώπων. Παρ' όλα αυτά, σε μια γλώσσα που μιλιέται επί δυόμιση εκατομμύρια χρόνια χωρίς διακοπή και με ελάχιστες διαφορές». Όντως, η ελληνική γλώσσα (Newton, Malikouti-Drachman, 2022) αποτελεί τη μακροβιότερη καταγεγραμμένη γλώσσα μεταξύ των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, καταγράφοντας μια περίοδο 34 αιώνων.

 Πού οφείλεται όμως η διάρκεια ζωής μιας γλώσσας; Σύμφωνα με τη Φραγκουδάκη (1987), σε αντίθεση με όλα τα υπόλοιπα ανθρώπινα φαινόμενα που φθείρονται με το πέρασμα του χρόνου, η γλώσσα διατηρείται μέσα από την αλλαγή και την αλλοίωση που επιφέρει η χρήση της κατά την εξέλιξη των κοινωνιών και την ανάδειξη νέων ιδεών και τρόπων σκέψης.

 Γραπτές πηγές μας αποκαλύπτουν ότι η ελληνική γλώσσα δεν είχε μια ενιαία μορφή. Η γλώσσα των μυκηναϊκών κειμένων (Παντελίδης, 2007), των ομηρικών επών αλλά και άλλες ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι κατά την αρχαιότητα, λόγω του γεωγραφικού και πολιτικού κατακερματισμού της χώρας, διαμορφώθηκαν ποικίλες διάλεκτοι της ελληνικής, όπως η Ιωνική, η Αρκαδική, η Αιολική, η Δωρική κ.α. Έτσι (Τριανταφυλλίδης,1941,σ. 246), στη Σπάρτη μιλούσαν τη δωρική διάλεκτο, στην Αθήνα την αττική, και σε άλλες περιοχές άλλες διαλέκτους. Η αττική διάλεκτος (Χριστίδης, 2006:155-157 όπ.αναφ. Κοτσοβού, Πολύζος, 2019, σ.31) θεωρείται η πιο ισχυρή καθώς αυτήν μιλούν στην πιο ισχυρή πόλη-κράτος, την Αθήνα, σε αυτήν γράφονται σπουδαία έργα της κλασικής εποχής και σε αυτήν μιλούν οι Μακεδόνες βασιλιάδες στις επίσημες περιστάσεις.

 Το μωσαϊκό (Νικηφορίδου, 2007) των αρχαίων διαλέκτων διατηρείται μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια όπου η αττική διάλεκτος κυριαρχεί και υιοθετείται από μεγάλο μέρος του ελληνόφωνου κόσμου αλλά και από τους πληθυσμούς στις κατεκτημένες περιοχές του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οδηγώντας στη δημιουργία της ελληνιστικής κοινής γλώσσας η οποία αποτελεί πλέον την ισχυρή γλώσσα της εποχής, καθώς ομιλείται όχι μόνο από ελληνόφωνους αλλά και από πληθυσμούς στις κατεκτημένες περιοχές του μεγάλου Αλεξάνδρου ως δεύτερη γλώσσα.

 Κατά τα χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού (Χριστίδης, 2015, οπ.αν. Κοτσοβού, Πολύζος, 2019, σ.32) και με κορύφωση τον 3ο αιώνα μ.Χ εμφανίζεται το κίνημα του αττικισμού το οποίο υποστηρίζει ότι η αφομοίωση που υπέστη η αττική διάλεκτος μέσω της εξάπλωσής της αποτελεί φθορά, παρακμή, και όχι εξέλιξη, και θεωρούν ότι με την επαναφορά και εγκαθίδρυση της αρχικής της μορφής ως κοινής ελληνικής θα επανέλθει η δόξα του 5ου π.Χ αιώνα. Υπάρχει (Ντίνας, 2008) έντονη αντίθεση ανάμεσα στους υποστηρικτές του αττικισμού, οι οποίοι πιστεύουν ότι με την προσκόλληση στους τύπους της αττικής διαλέκτου που είχαν εξαλειφθεί με την εξέλιξη της γλώσσας θα επανέλθει η λογοτεχνική ακμή του 5ου π.Χ αιώνα και στην εκκλησία η οποία πιστεύει ότι η εξάπλωση του χριστιανισμού στις μάζες θα γίνει ευκολότερα αν χρησιμοποιηθεί στα ευαγγέλια η κοινή γλώσσα, στάση την οποία η εκκλησία μελλοντικά θα αλλάξει.

 Έτσι ο αττικισμός (Κοτρώτσου-Λόντου, 2004) εγκαινιάζει μια τεχνιτή διγλωσσία διαιρώντας την ενιαία ελληνική γλώσσα σε δύο εκδοχές: τη δημώδη προφορική γλώσσα και την κυρίως γραπτή αρχαΐζουσα. Η πρώτη αποτελεί τη φυσική συνέχεια της ελληνιστικής κοινής και θα οδηγήσει αργότερα στη δημοτική. Η αρχαΐζουσα αποτελεί αντιγραφή της αττικής διαλέκτου, είναι η γλώσσα που προσδίδει πνευματική και κοινωνική υπεροχή, χρησιμοποιείται κυρίως από τους λόγιους και σε αυτήν στηρίχτηκε αργότερα, σε μεγάλο βαθμό, η καθαρεύουσα. Παρά την ύπαρξη αυτών των δύο μορφών της ελληνικής γλώσσας (Καλοφορίδης, 2022), μεγάλο μέρος της βυζαντινής γραμματείας συντάχθηκε στη δημώδη χρησιμοποιώντας όμως και αρχαϊστικά στοιχεία.

 Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (Καλοφορίδης, 2014, Καλοφορίδης 2022), δημιουργείται ένα δίπολο μεταξύ του Πατριαρχείου το οποίο αναλαμβάνει τη μόρφωση και τη διατήρηση της ελληνικής συνείδησης του χριστιανικού μιλέτ χρησιμοποιώντας έναν συνδυασμό αρχαΐζουσας και δημοτικής, και της διασκορπισμένης αστικής τάξης, η οποία έχει ενστερνιστεί τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και συμβάλει στη διαμόρφωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού προβάλλοντας τη σπουδαιότητα του αρχαιοελληνικού πνεύματος στη Δύση. Έτσι η ελληνική ταυτότητα διαμορφώνεται από το δίδυμο της παραδοσιακής ταυτότητας του θρόνου της Κωνσταντινούπολης και από της νεοσύστατης ελληνικής που υπερασπιζόταν την κλασική αρχαιοελληνική καταγωγή.

 Για είκοσι και πλέον αιώνες (Μπαμπινιώτης, 2011, σ.17 οπ.αν. Πολυχρονάκης, 2019) η γλωσσική διμορφία δεν αποτελεί σημαντικό ζήτημα για τους ομιλητές της ελληνικής γλώσσα καθώς αποδέχονταν τις δύο διαφορετικές μορφές και λειτουργίες της γλώσσας: την αττικιστική στο γραπτό λόγο και στον επίσημο προφορικό λόγο και την απλοποιημένη στο μη επίσημο προφορικό λόγο. Λίγες δεκαετίες όμως πριν την επανάσταση (Ντίνας, 2008) δημιουργείται η ανάγκη μιας εθνικής γλώσσας που θα συμβάλλει στην αναγέννηση του έθνους . Έτσι δημιουργείται το γλωσσικό ζήτημα. Από τη μία πλευρά υπάρχουν αυτοί που χρησιμοποιούν την απλή γλώσσα και πιστεύουν ότι η αναγέννηση μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τη ζωντανή γλώσσα των Ελλήνων και από την άλλη, υπάρχουν οι υποστηρικτές του αρχαϊσμού οι οποίοι πιστεύουν ότι η δημοτική αποτελεί μια γλώσσα χαλασμένη και χυδαία και ότι μόνο μέσα από την υιοθέτηση της αρχαίας μπορεί ο ελληνισμός να αποκτήσει την προγονική δόξα.

 Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους εντείνεται η αντίληψη ότι η γλώσσα που μιλά ο λαός αποτελεί μια παρηκμασμένη γλώσσα εξαιτίας της ξένης κατάκτησης και αναζητούνται λέξεις στα αρχαία ελληνικά για να αποδοθούν νέες έννοιες. Κατά το τέλος του 20ου αιώνα και τις αρχές του 21ου αιώνα οι δύο πόλοι του γλωσσικού ζητήματος αποτελούνται από τους δημοτικιστές οι οποίοι δε λειτουργούν στα πλαίσια του κράτους και των θεσμών, καθιστώντας τη δημοτική ως γλώσσα ανατρεπτικού λόγου, και τους οπαδούς της καθαρεύουσας, οι οποίοι ανήκουν στους κύκλους του κράτους, της εκκλησίας και του πανεπιστημίου καθιστώντας την καθαρεύουσα ως τη γλώσσα αυθεντίας (Σταυρίδη-Πατρικίου, 2021).

 Στις δεκαετίες που ακολουθούν, αρκετοί διανοούμενοι πιστεύουν στη αναγέννηση του έθνους μέσα από τη ζωντανή δημοτική γλώσσα και κάνουν διάφορες προσπάθειες συσπείρωσης και δραστηριοποίησης, οδηγώντας τους πολλές φορές στην απομόνωση και τιμωρία (Διατσέντος, 2007). Τα χρόνια που ακολουθούν το γλωσσικό ζήτημα εξελίσσεται σε διαμάχη μεταξύ των δύο πόλων. Αντιπροσωπευτικό (Γουλούλη,2019, σσ. 52-53) του γλωσσικού διχασμού αυτών των ετών είναι οι επανειλημμένες αλλαγές στη γλώσσα διδασκαλίας στο δημοτικό σχολείο ανάλογα με την επικρατούσα κυβέρνηση αποδεικνύοντας έτσι και τις πολιτικές διαστάσεις που έχει πάρει το θέμα.

 Μετά από πολλούς αιώνες, και κατά τη διάρκεια των οποίων, όπως αναφέρει ο Γληνός (Μαλαφάντης, 2014,σ. 824): «Τον δίδαξαν (τον λαό) πως για να ζήσει, να γίνει μεγάλος και δοξασμένος σαν τους μεγάλους και δοξασμένους προγόνους του, πρέπει να ξαναζωντανέψει τις φόρμες της ζωής τους. Ανάσταση του αρχαίου Πολιτισμού! Στη νεότερη Αθήνα θα ξαναπερπατήσουν Σωκράτηδες και Πλάτωνες, Φειδίες. Αρκεί να ξαναγράψουμε και να ξαναμιλήσουμε την αρχαία γλώσσα» το γλωσσικό ζήτημα λύνεται και ο ελληνικός λαός αποκτά μια ενιαία γλώσσα, τη νέα ελληνική, η οποία κατοχυρώνεται νομικά και συνταγματικά το 1976 ως επίσημη γλώσσα της πολιτείας.

 Έτσι βλέπουμε, πως ο αττικισμός, προσπαθώντας να διατηρήσει τη γλώσσα που μιλιούνταν σε μια περίοδο ακμής, κατάφερε να δημιουργήσει και να διατηρήσει αυτή τη γλωσσική διμορφία για πολλούς αιώνες, μη καταφέρνοντας όμως να σταματήσει τη γλωσσική εξέλιξη μα ούτε και να ανατρέψει κοινωνικές και εθνικές καταστάσεις.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση

Διατσέντος, Π. (2007). Το γλωσσικό ζήτημα. Πύλη για την ελληνική γλώσσα. Ανακτήθηκε από: https://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_12/index.html

Καλοφορίδης, Β. (2014). Ταυτότητα, μετανάστευση και διαπολιτισμική εκπαίδευση στη σύγχρονη Ελλάδα. Επιστημονικό Εκπαιδευτικό Περιοδικό «εκπαιδευτικός κύκλος»: 2(1), 199-216.

Καλοφορίδης, Β. (2022). Το Γλωσσικό Ζήτημα και οι Συνέπειές του στην Ελληνική Γλώσσα και Παιδεία. Αθηναϊκό Ακαδημαϊκό Περιοδικό, 2(1), 11-23.

Κοτσοβού, Κ., & Πολύζος, Ρ. (2019). Η γλώσσα του «άλλου» στην αρχαιότητα από το 4.000 π.Χ έως σήμερα. To ελληνικό Βλέμμα- Revista de Estudos Helênicos da UERJ, 7, 28-34.

Κωτρότσου-Λόντου, Τ. (2004). Το ελληνικό γλωσσικό ζήτημα. Επιστημονικό Βήμα. 3, 40-56.

Μαλαφάντης, Κ.Δ. (2014). Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Εκπαιδευτικός Δημοτικισμός: Ιδεολογικές Συνέχειες και Αδιέξοδες Επιβιώσεις κατά τον Δημήτρη Γληνό. Στο Β. Μαλαφάντης, Παπαδοπούλου, Αυγητίδου, Ιορδανίδης, Μπέτσας (Επιμ.), 9ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα», 28-30 Νοεμβρίου 2014 (σσ 818-843). Αθήνα: Εκδόσεις Διάδραση.

Νικηφορίδου, Κ. (2007). Η γλωσσική πραγματικότητα στην αρχαιότητα. Πύλη για την ελληνική Γλώσσα. Ανακτήθηκε από: www.greek-language.gr

Ντίνας, Κ. 2008. Το γλωσσικό ζήτημα στην Ελλάδα. Μία σύντομη ιστορική επισκόπηση, Πεμπτουσία: 26, 46-51

Παντελίδης, Ν. (2007). Αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι. Πύλη για την ελληνική γλώσσα. Ανακτήθηκε από: https://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_07/index.html

Σταυρίδη-Πατρικίου, Ρ. (2001). Το γλωσσικό ζήτημα. Πύλη για την ελληνική γλώσσα. Ανακτήθηκε από: https://www.greek-language.gr/greekLang/studies/guide/thema_d2/index.html

Τριανταφυλλίδης, Μ. (1941). Νεοελληνική Γραμματική. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων.

Φραγκουδάκη, Α. (1987). Γλώσσα και Ιδεολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας ΕΠΕ.

Ξενόγλωσση

Newton, B. E., Malikouti-Drachman, Α. (2022). Greek language. Encyclopedia Britannica. Ανακτήθηκε από: https://www.britannica.com/topic/Greek-language