Ποιος λογόκρινε την «Τουρκοπούλα»;
- Επικαιρότητα
- Εμφανίσεις: 498
Ο Πέτρος Μακρής-Στάικος στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και η επιστολή του προς την «Εστία» στον σχετικό φάκελο της χουντικής λογοκρισίας.
Υπήρξε το τραγούδι που κατεξοχήν συμβόλισε την κυρίαρχη πρόσληψη του Εικοσιένα κατά το προηγούμενο Ιωβηλαίο του 1971, όταν η Ελλάδα ήταν των Ελλήνων Χριστιανών και οι ένοπλες δυνάμεις επαγρυπνούσαν για να μείνουν οι τελευταίοι αμόλυντοι από τον εξωτερικό κι εσωτερικό εχθρό.
Αναφερόμαστε, φυσικά, στο άσμα «Νάτανε το 21» που κυκλοφόρησε το 1969 και καθιέρωσε στο εγχώριο πεντάγραμμο τον Γιώργο Νταλάρα: «Μου ξανάρχονται ένα ένα / χρόνια δοξασμένα / νάτανε το Εικοσιένα / νάρθει μια στιγμή. / Να περνάω καβαλάρης / στο πλατύ τ’ αλώνι / και με τον Κολοκοτρώνη / νάπινα κρασί».
Παρά τη δημοφιλία του τραγουδιού σε κυβερνώντες και κυβερνώμενους, το αμέσως επόμενο τετράστιχο υπέστη καθ’ οδόν ένα αξιοσημείωτο ατύχημα. Ενώ στην αρχική βερσιόν ο τραγουδιστής διακήρυττε ευθαρσώς πως ονειρευόταν «να πολεμάει τις μέρες στα κάστρα / και το σπαθί του να βγάζει φωτιά / και να κρατάει τις νύχτες με τ’ άστρα / μια Τουρκοπούλα αγκαλιά», ξαφνικά η Τουρκοπούλα εξαφανίστηκε και τη θέση της πήρε μια «ομορφούλα» απροσδιόριστης εθνικότητας.
«Δεν υπήρχε κάποια υπηρεσία του αρμοδίου υπουργείου, η οποία, πριν ή εγκρίνη τους στίχους της επιτυχίας, να διέκρινε τας ασχημίας τας οποίας ούτοι περιέχουν;» | Πέτρος Μακρής-Στάικος («Εστία» 15.1.1970)
Οι φήμες της εποχής απέδωσαν τη μεταβολή σε παρέμβαση της τουρκικής πρεσβείας για λόγους (δικής της) εθνικής ευθιξίας, εκδοχή που κυριάρχησε και στη Μεταπολίτευση. Την υιοθετήσαμε κι εμείς παλιότερα στον «Ιό» («Εψιλον», 26/6/1994), ο Γιώργος Γκιώνης στην «Εφ.Συν» (21/3/2015) και πάμπολλοι άλλοι σε διάφορα ΜΜΕ. Ευφάνταστο σάιτ διέγνωσε μάλιστα ακόμη και «παρ’ ολίγον θερμό επεισόδιο με τους Τούρκους» (fosonline, 10/6/2010). Το άνοιγμα όμως των αρχείων της χουντικής λογοκρισίας κι ένα εμπεριστατωμένο άρθρο του ιστορικού Γιάννη Γκλαβίνα («Η προληπτική λογοκρισία στο τραγούδι την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών», περ. «Σύγχρονα Θέματα, τχ.153-154, σ. 18-27) ήρθαν ν’ αμφισβητήσουν αισθητά αυτή την εικόνα. Ας πάρουμε τα γεγονότα με τη σειρά, όπως αποτυπώνονται στον φάκελο 114 του αρχείου της «Διευθύνσεως Ελέγχου Δημοσίων Θεαμάτων» του χουντικού υπουργείου Προεδρίας.
Από την έγκριση στις «συστάσεις»
Στις 4 Αυγούστου 1969 η εταιρεία «Μίνως Μάτσας & Υιός Α.Ε.» υπέβαλε στην υπηρεσία τυποποιημένη αίτηση με τα ονόματα της στιχουργού (Σώτια Τσώτου), του συνθέτη (Σταύρος Κουγιουμτζής) και τους στίχους του τραγουδιού, ζητώντας να της δοθεί άδεια «φωνογραφήσεως αυτού εις δίσκον». Η αρμόδια «Πρωτοβάθμιος Επιτροπή Ελέγχου Μουσικών Τεμαχίων» (πρόεδρος: Κλ. Παπασπυρίδης, μέλη: Α. Καραντώνης, Κ. Γιαννίδης, Γ. Κατσαρός, Α. Χατζηαποστόλου) συνεδρίασε την επομένη και ενέκρινε ομόφωνα το τραγούδι, δίχως την παραμικρή παρατήρηση. Μια βδομάδα μετά, υπογράφηκε η σχετική άδεια από τον αναπληρωτή γενικό διευθυντή του υπουργείου Προεδρίας, Αριστείδη Βούλγαρη. Το έγγραφο κοινοποιήθηκε στην εταιρεία, στην Υπηρεσία Εποπτείας Τύπου και στα δύο (κρατικά) κανάλια: το Εθνικό Ιδρυμα Ραδιοφωνίας και τον Κεντρικό Ραδιοφωνικό Σταθμό Ενόπλων Δυνάμεων.
Τέσσερις μήνες αργότερα (1/12/1969), το ίδιο τραγούδι υποβάλλεται ξανά στην υπηρεσία από άλλη εταιρεία (ΕΜΙΑΛ)· ως στιχουργός αναγράφεται ο ίδιος ο συνθέτης, παραδρομή που θα διορθωθεί τελικά στον δίσκο. Η Επιτροπή Ελέγχου συνεδριάζει στις 7/12 με άλλο πρόεδρο (Παναγιώτης Μαυρουλίδης) κι ελαφρά διαφορετική σύνθεση (Κ. Γιαννίδης, Αν. Χατζηαποστόλου, Α. Ανθούλης). Η ετυμηγορία της «αναβάλλεται» όμως, με μια λακωνική εισήγηση για «βελτιώσεις»: «Αλλαγή της λέξεως “τουρκοπούλα”». Δυο βδομάδες μετά (22/12), η ίδια, περίπου, επιτροπή –με τον Χ. Χαλικιά στη θέση του Καραντώνη– θα δώσει πάντως την έγκρισή της, δίχως παρόμοιες συστάσεις, και η άδεια θα υπογραφεί την παραμονή της Πρωτοχρονιάς.
Η πρώτη εταιρεία ηχογράφησε το τραγούδι με τον πρωτοεμφανιζόμενο τότε Γιώργο Νταλάρα, ενώ η δεύτερη με τον ήδη καθιερωμένο Γρηγόρη Μπιθικώτση. Ο Τύπος θ’ ασχοληθεί έτσι κυρίως με την αντιπαράθεση ιερού τέρατος και πρωτάρη, ώσπου στις 15/1/1970 το «Εθνος» δημοσιεύει στα ψιλά την παρακάτω είδηση: «Θα συνεχισθή ν’ ακούγεται από το ραδιόφωνο το “Νάτανε το 21”; Πληροφορούμεθα ότι εδόθη εντολή να μη μεταδίδεται, εφ’ όσον δεν απαλειφθούν ή αλλάξουν ορισμένες λέξεις ή φράσεις από τους στίχους – όπως λ.χ. “μια Τουρκοπούλα”».
Την επομένη, η «Μίνως Μάτσας & Υιός» στέλνει στην υπηρεσία λογοκρισίας την παρακάτω επιστολή:
«Αξιότιμοι Κύριοι
Αναφερόμενοι εις τον δίσκον μας, τον περιέχοντα το άσμα υπό τον τίτλον “Νάταν το 21”, το οποίον έχει εγκριθεί υπό του υμετέρου Υπουργείου […], έχομεν την τιμήν να σας γνωρίσωμεν ότι, συμμορφούμενοι προς την τηλεφωνικώς διαβιβασθείσαν ημίν εσχάτως εντολήν σας, απαλείψαμεν από τους στίχους του άσματος την λέξιν “Τουρκοπούλα” και την αντεκαταστήσαμεν διά της λέξεως “Ομορφούλα”.
Η αντικατάστασις αύτη κατέστη δυνατή διά της εκ νέου ηχογραφήσεως και αναπαραγωγής του περί ου ο λόγος δίσκου, τον οποίον –και μόνον αυτόν– θα πωλούμεν από τα κεντρικά καταστήματά μας από της μεθαύριον Δευτέρας 19ης Ιανουαρίου 1970, συμφώνως προς την αυτήν ως άνω εντολήν σας».
Στις 17/1 η υπηρεσία αρχειοθετεί επιστολή και της δεύτερης εταιρείας, με ημερομηνία 14/1: «Οι κάτωθι υπογεγραμμένοι […] εκπροσωπούντες την Γραμμοφωνικήν Εταιρίαν ΕΜΙΑΛ […], δηλούμεν υπευθύνως ότι από της 19ης τρ[έχοντος] μηνός ο υπό της ημετέρας Εταιρίας κυκλοφορών δίσκος 7PG 3897, τίτλος: “ΝΑΤΑΝΕ ΤΟ 21”, θα πωλήται εις νέαν ηχογράφησιν. Εις την νέαν αύτην ηχογράφησιν, η λέξις “Τουρκοπούλα” έχει αντικατασταθεί διά της λέξεως “Ομορφούλα”, κατόπιν υποδείξεως της Υμετέρας Υπηρεσίας».
Στα τέλη του μήνα, το κοινό ενημερώνεται διακριτικά μέσω του Τύπου: «Είχαμε γράψει ότι επίκειται –κατόπιν υποδείξεως– αλλαγή στο θρυλικό πια “Νάτανε το 21”. Πράγματι, η “Τουρκοπούλα” κρίθηκε απηγορευμένη και αφηρέθη. Στην θέσι της η αθώα “Ομορφούλα”. Από δω και πέρα, λοιπόν, η κόπια των δίσκων διορθώθηκε» («Εθνος», 29/1/1970).
Η πρεσβεία (;) και οι φρόνιμοι
Για ποιον ακριβώς λόγο επιβλήθηκε αυτή η «βελτίωση»; Αναφερθήκαμε ήδη στη διάχυτη φημολογία των ημερών, περί εμπλοκής της τουρκικής πρεσβείας. Την εκδοχή αυτή φάνηκε να επιβεβαιώνει, με μεταγενέστερη συνέντευξή του στον τουρκοφάγο «Χρόνο» της Κομοτηνής (2001), ο ίδιος ο συνθέτης: «Στην αρχή είχαμε μια Τουρκοπούλα αγκαλιά και έγινε στην τότε κυβέρνηση μια παρατήρηση από τον Τούρκο πρόξενο, όπως είχα μάθει, και παρεξηγήθηκαν οι Τούρκοι, γι’ αυτό βάλαμε μετά μια ομορφούλα αγκαλιά» ( Σταύρος Κουγιουμτζής, «Χρόνια σαν βροχή», Αθήνα 2005, σ. 220).
Λιγότερο βέβαιος εμφανίζεται επ’ αυτού ο παραγωγός που διαχειρίστηκε άμεσα το πρόβλημα. Στα δικά του απομνημονεύματα αναφέρει μεν πως οι λογοκριτές επικαλέστηκαν ενδεχόμενη τουρκική ενόχληση, δεν θεωρεί όμως δεδομένη την ύπαρξη σχετικού διαβήματος: «Οι λογοκριτές της χούντας έπαθαν αναφυλαξία όταν άκουσαν πως θα βγάζαμε τραγούδι για έναν Ελληνα που έχει αγκαλιά μια Τουρκοπούλα! Μας είπαν οι ατρόμητοι στρατιωτικοί της χούντας ότι μπορεί να προκληθεί μέχρι και διπλωματικό επεισόδιο. Προκειμένου λοιπόν να μην παρεξηγηθούν τα ήθη των “φίλων Τούρκων”, καθώς μπορεί να πίστευαν ότι ο Ελληνας του τραγουδιού δεν θα έμενε μόνο σε μια αγκαλιά, αλλά θα συνέχιζε ακάθεκτος τις περιπτύξεις με την ευάλωτη Τουρκοπούλα, αναγκαστήκαμε να αλλάξουμε την τελευταία στιγμή το στίχο και η “Τουρκοπούλα” έγινε τελικά “ομορφούλα”…» (Μάνος Μάτσας, «Πίσω απ’ τη μαρκίζα», Αθήνα 2014, σ. 201).
Εντελώς διαφορετική προέλευση των επίμαχων αντιδράσεων υπονοεί ωστόσο δημοσίευμα της εποχής στη «Μακεδονία» (3/2/1970). Η εξαφάνιση της Τουρκοπούλας αποδίδεται εκεί στην ανάγκη προστασίας όχι της τουρκικής εθνικής τιμής, αλλά της εθνικής και ηθικής ορθότητας των ημετέρων: «Εις το τόσον επιτυχές αυτό λαϊκόν τραγούδι υπάρχει και ένας στίχος που το κάμει να χωλαίνη και να προκαλή ακόμη και την αγανάκτησιν. Παρουσιάζει ένα πολεμιστήν να πολεμά στα κάστρα την νύκτα κάτω απ’ τ’ άστρα με μια Τουρκοπούλα αγκαλιά. Ο στιχουργός προσεπάθησε να γράψη ένα τραγούδι κατά τα σημερινά πρότυπα των λαϊκών τραγουδιών και δεν ελογάριασε ότι με τον στίχον του αυτόν προσέβαλλε τους αγωνιστάς που έκαμαν πόλεμον διά την ελευθερίαν, εις την πλήρη της λέξεως σημασίαν και όχι απλώς ερωτοπόλεμον. Οι φρόνιμοι άνθρωποι εξηγέρθησαν και ηκούσθησαν πλείσται όσαι διαμαρτυρίαι διά το άτοπον. Ετσι κατά τας εκπομπάς των σταθμών της τηλεοράσεως, προχθές Κυριακήν, που ηκούσθη δύο φοράς το τραγούδι αυτό, ο στίχος “μια τουρκοπούλα αγκαλιά” είχε μεταποιηθή εις “μια ομορφούλα αγκαλιά”. Και πάλιν όμως ο στίχος αυτός δεν έπαυσε να είναι υβριστικός διά τους Ελληνας του ’21, που εσκοτώνοντο διά το μέγα ιδεώδες που λέγεται ελευθερία και πατρίς. Ο στίχος πρέπει ν’ απαλειφθή πλήρως και ν’ αντικατασταθή με κάποιον άλλον, περισσότερον σύμφωνον με την ατμόσφαιραν του ’21. Δεν χρειάζεται, βέβαια, να προσθέσω τίποτε περισσότερον, διότι όλοι αντιλαμβάνονται ότι οι Ελληνες του ’21 εμάχοντο με την καρδιάν, την ψυχήν και κάθε των δύναμιν και όχι με γυναίκες αγκαλιά».
Μια αποκαλυπτική επιστολή
Το περιεχόμενο του υπηρεσιακού φακέλου της λογοκρισίας έρχεται να επιβεβαιώσει αυτό το δεύτερο σενάριο. Το μοναδικό στοιχείο που περιέχει, πέρα από τα προαναφερθέντα έγγραφα, είναι ένα απόκομμα της παρακάτω επιστολής που δημοσιεύτηκε στην «Εστία» (15/1/1970) με τίτλο «Βεβήλωσις του ’21!»:
«Κύριε Διευθυντά
Κυκλοφορεί κατ’ αυτάς, μεταδίδεται δε και από του ραδιοφώνου, μία “λαϊκή επιτυχία” που φέρει τον τίτλο “Νάταν το ’21”. Και δεν θα αναμένομεν, βεβαίως, από τοιούτου είδους δημιούργημα να περιέχει σοβαρούς στίχους. Ούτοι, όμως, πόρρω απέχουν από τας αηδίας περί “κρασιών”, “μπαξέδων” και …“μενεξέδων”, αι οποίαι περιλαμβάνονται εις αυτό και δίδουν την εντύπωσιν ότι το ηρωικόν Εικοσιένα διεξήγετο με το εορταστικόν πνεύμα μιας πανηγύρεως! Το αποκορύφωμα δε της όλης αυτής πανδαισίας ευρίσκεται εις τους στίχους, οι οποίοι λέγουν:
“Να πολεμάω τις μέρες στα κάστρα
και το σπαθί μου να βγάζει φωτιά
και να κρατάω τις νύχτες με τ’ άστρα
μια Τουρκοπούλα αγκαλιά”.
Δεν εγνώριζεν, άραγε, ο λαϊκός στιχουργός ότι οι –κομμουνιστικόν αντάρτικο ενθυμίζοντες– τελευταίοι ούτοι στίχοι αναφέρονται εις κάτι (τας ερωτικάς σχέσεις την παραμονήν της μάχης και δη με …Τουρκοπούλαν) το οποίον εθεωρείτο ως ανοσιούργημα υπό εκείνων που διεξήγαγον τον μεγαλειώδη αγώνα της Εθνεγερσίας;
Και θα ηδύναντο, βεβαίως, μερικοί υπεραμυνόμενοι του τραγουδιού να είπουν ότι τα όσα περιέχει εγράφησαν ποιητική αδεία. Θα ηδυνάμεθα, όμως, και ημείς να ανταπαντήσωμεν ότι πάντα ταύτα τα αδεία (τουριστική ή άλλη), τα οποία μαστίζουν τον τόπον μας, θα μας οδηγήσουν τελικώς εις το σημείον του να νοθεύωμεν, να περιφρονώμεν και να διακωμωδώμεν τα στοιχεία εκείνα της εθνικής μας κληρονομίας που αποτελούν δόξαν διά το παρελθόν και φωτεινόν οδηγόν διά το μέλλον.
Αλλ’ η κυκλοφορία του εν λόγω δίσκου, πλην της αγανακτήσεως την οποίαν προκαλεί, ως προς το περιεχόμενον των στίχων του, οδηγεί και εις μίαν απορίαν: Δεν υπήρχε κάποια υπηρεσία του αρμοδίου υπουργείου, η οποία, πριν ή εγκρίνη τους στίχους της επιτυχίας, να διέκρινε τας ασχημίας τας οποίας ούτοι περιέχουν;
Μετά τιμής
Πέτρος Ν. Μακρής-Στάικος».
Μισόν αιώνα μετά, το πιο ενδιαφέρον σημείο της σεμνότυφης επιστολής που άνοιξε τα μάτια των λογοκριτών είναι το πρόσωπο που την υπογράφει. Ο εικοσάχρονος –τότε– φοιτητής της Νομικής Πέτρος Μακρής-Στάικος (1949-2021), που θεωρούσε «ανοσιούργημα» τις ερωτικές σχέσεις εν γένει (κι ακόμη περισσότερο με Τουρκοπούλα), έμελλε ν’ αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια σ’ έναν από τους πρωτεργάτες του μεταναθεωρητικού ιστοριογραφικού ρεύματος που εξωράισε τον ένοπλο δωσιλογισμό της Κατοχής σαν νόμιμη αντίσταση στην «κόκκινη βία».
Το βιβλίο του «Κίτσος Μαλτέζος. Ο αγαπημένος των Θεών» (2000) υπήρξε το πρώτο εγχείρημα του είδους που απευθύνθηκε σ’ ένα ευρύτερο κοινό, πέραν της παραδοσιακής Ακροδεξιάς. Ακολούθησαν οι συλλογές εγγράφων «Βρετανική πολιτική και αντιστασιακά κινήματα στην Ελλάδα» (2009), με πρόλογο του Στάθη Καλύβα, και «Ο “Δεκέμβρης” του 1944» (2014)· όπως έχουμε αποκαλύψει στο παρελθόν, και στα δύο βιβλία του τα δημοσιευόμενα τεκμήρια έχουν αλλοιωθεί μέσω της επιλεκτικής αφαίρεσης ενοχλητικών αποσπασμάτων (Ο Ιός, «Ολίγη από ντοκουμέντο», Ελευθεροτυπία 16/1/2010· Τάσος Κωστόπουλος, «Κόκκινος Δεκέμβρης», Αθήνα 2016, σ. 63-4). Σε αντίθεση με τους ακροκεντρώους συνοδοιπόρους του, ο συγγραφέας διατήρησε δε συναγωνιστικές σχέσεις με μερίδα της Ακροδεξιάς, όπως πιστοποιεί η ενεργός συμμετοχή του σε εκδηλώσεις και συμβολικές ενέργειες του «Συνδέσμου μαχητών και Φίλων της Χ» («e-grammes», 7/2/2015).
Σχεδόν άγνωστη παραμένει, από την άλλη, η μεταπολιτευτική θητεία του στην ηγεσία της ΟΝΝΕΔ. Οταν στις 18/6/1976 ο Καραμανλής ξήλωσε την ηγεσία της νεολαίας του, επειδή στελέχη της είχαν συμμετάσχει σε αντιαμερικανική εκδήλωση στη Ρόδο, ο Πέτρος Μακρής-Στάικος ήταν ένα από τα πέντε διορισμένα μέλη της νέας διοίκησης («υπεύθυνος οργανωτικού-τοπικών γραφείων»), μαζί με τους Αναστάση Παπαληγούρα (πρόεδρο), Αντώνη Σαμαρά (υπεύθυνο Σπουδάζουσας), Βύρωνα Πολύδωρα (υπεύθυνο Τύπου-διαφώτισης) και Α. Βασιλείου (Αγγελος Μπρατάκος, «Η ιστορία της Νέας Δημοκρατίας», Αθήνα 2002, σ. 254).
Η αποκάλυψη της συμβολής του στην αφύπνιση της χουντικής λογοκρισίας έρχεται να ολοκληρώσει το πορτρέτο ενός αυθεντικού εθνικόφρονα.
https://www.efsyn.gr/themata/kryfa-hartia/337344_poios-logokrine-tin-toyrkopoyla
Σχόλια υποστηρίζονται από CComment