Τη μέρα που ο Λόρενς Ολίβιε «πλήγωσε» τη χούντα

Η Τετάρτη 3 Ιανουαρίου 1973 ήταν μια σημαντική ημέρα για τη Μεγάλη Βρετανία, καθώς γιόρταζε την είσοδό της στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ). Στο Λονδίνο το βράδυ της ίδιας μέρας είχε προγραμματιστεί μια πανηγυρική εκδήλωση στο «Royal Opera House» του Κόβεντ Γκάρντεν, η οποία περιελάμβανε μεταξύ άλλων ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων και εκτέλεση αποσπασμάτων από όπερες.

Σε αυτήν συμμετείχαν διάσημοι ηθοποιοί και τραγουδιστές, όπως ο Sir Laurence Olivier, ο Max Adrian, η Judy Dench κ.ά. Την τελετή παρακολούθησαν η βασίλισσα Ελισάβετ, ο τότε πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Εντουαρντ Χιθ και μέλη της βρετανικής κυβέρνησης, ενώ υπήρχε και τηλεοπτική κάλυψη από το πρώτο πρόγραμμα του σταθμού BBC.

Η εκδήλωση, όμως, έχει ξεχωριστή σημασία για έναν επιπλέον λόγο, καθώς ένας από τους παρευρισκομένους τής έδωσε ελληνικό και αντιδικτατορικό τόνο. Ο λόγος για τον διάσημο ηθοποιό Λόρενς Ολίβιε, ο οποίος ήταν ένας από τους προσκεκλημένους ομιλητές. Στην ομιλία του ο Αγγλος καλλιτέχνης αποφάσισε να διαβάσει μία επιστολή που είχε γράψει ένας Ελληνας πολιτικός κρατούμενος σε φυλακή της χούντας, την άνοιξη του 1972. Ο Ολίβιε κατά την ανάγνωσή της δεν αποκάλυψε το όνομα του συντάκτη του γράμματος.

Ο Λ. Ολίβιε και η αντιδικτατορική στάση του

Ο Λόρενς Ολίβιε (1907-1989) ήταν ένας από τους σπουδαιότερους ηθοποιούς του 20ού αιώνα. Κατά τη διάρκεια της πολυετούς καριέρας του ερμήνευσε ως ηθοποιός σημαντικούς ρόλους –κυρίως σεξπιρικούς– και συμμετείχε ως σκηνοθέτης και παραγωγός σε διάφορα έργα. Ελαβε 3 φορές το βραβείο Εmmy και ήταν εννιά φορές υποψήφιος για το Οσκαρ Α’ Αντρικού Ρόλου, το οποίο και κέρδισε μία φορά το 1948 για την ταινία «Αμλετ». Συνολικά κατέκτησε 4 βραβεία Οσκαρ. Το 1947 χρίστηκε «Ιππότης», το 1970 έγινε μέλος της Βουλής των Λόρδων, ενώ το 1981 έγινε δεκτός στο Τάγμα της Τιμής.

Ο Ολίβιε, όμως, ήταν κι ένας ηθοποιός με κοινωνικούς και πολιτικούς προβληματισμούς, αφού κατά τη διάρκεια της σκοτεινής επταετίας στην Ελλάδα τάχθηκε ενάντια στο απριλιανό καθεστώς. Το 1968 ηγήθηκε πρωτοβουλίας για τη σύνταξη διαμαρτυρίας προς το Συμβούλιο της Ευρώπης σχετικά με την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Επίσης, το 1970, είχε πρωτοστατήσει μαζί με άλλους θεατρικούς παραγωγούς και συνθέτες στις προσπάθειες για απελευθέρωση του Μίκη Θεοδωράκη. Τέλος, το 1974 συμμετείχε μαζί με άλλους σπουδαίους καλλιτέχνες της εποχής στην ταινία «The Rehearsal» του Jules Dassin, η οποία είχε θέμα τη χούντα στην Ελλάδα και την αντίσταση των φοιτητών.

Το περιεχόμενο της επιστολής και ο συντάκτης της

Η επιστολή του κρατούμενου που ανέγνωσε ο Ολίβιε είχε έντονο δημοκρατικό και αντιφασιστικό περιεχόμενο. Ο ανώνυμος συντάκτης εξέφραζε την ελπίδα ότι η Ευρώπη θα σταθεί στο πλευρό του χειμαζόμενου ελληνικού λαού. Επίσης, ο πολιτικός κρατούμενος τόνιζε ότι οι διωκόμενοι από το καθεστώς της χούντας υφίσταντο κακουχίες, αλλά δεν έχαναν το κουράγιο τους.

Ο Βρετανός ηθοποιός προτίμησε να μην αποκαλύψει την ταυτότητα του αποστολέα του γράμματος, γι’ αυτό στην αρχή υπήρχε ένα πέπλο μυστηρίου γύρω από την ταυτότητα του συντάκτη. Η χούντα υποστήριζε ότι γνώριζε τον αποστολέα και μάλιστα ο υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργώ, Β. Σταματόπουλος, δήλωνε σε συνέντευξή του ότι «ο συντάκτης άρχισε την πολιτική του καριέρα ως τρομοκράτης, εχθρός της πνευματικής και πολιτικής ελευθερίας». Η εφημερίδα «Μακεδονία», στο φύλλο της 6ης Ιανουαρίου 1973, αλλά και οι «Times» του Λονδίνου ανέφεραν ότι η επιστολή είχε γραφτεί το 1972 από τον τότε έγκλειστο στις φυλακές Κορυδαλλού καθηγητή Γεώργιο-Αλέξανδρο Μαγκάκη.

Ο Γ.-Α. Μαγκάκης (1922-2011) ήταν νομικός, πανεπιστημιακός και πολιτικός. Το 1969 συνελήφθη και βασανίστηκε από το απριλιανό καθεστώς και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 18 ετών. Το 1972 αποφυλακίστηκε για λόγους υγείας και κατέφυγε στη Γερμανία, όπου δίδαξε ως καθηγητής Ποινικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Μετά την πτώση της χούντας επέστρεψε στην Ελλάδα, δίδαξε στη Νομική Αθηνών και συμμετείχε στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του 1974. Στη συνέχεια πολιτεύτηκε με την Ενωση Κέντρου, το 1976 ίδρυσε το κόμμα «Σοσιαλιστική Πρωτοβουλία» και αργότερα εντάχθηκε στο ΠΑΣΟΚ. Εκλέχτηκε αρκετές φορές βουλευτής και διετέλεσε υπουργός Δικαιοσύνης (1982-1986), Υγείας (1987) και αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών (1995).

Υστερα από λίγες ημέρες το όνομα του συντάκτη αποκαλύφθηκε. Πράγματι ήταν ο αντιστασιακός Γ.-Α. Μαγκάκης, ο οποίος με επιστολή του από τη Γερμανία προς τον Ολίβιε, στις 11 Ιανουαρίου 1973, τον ευχαρίστησε για την ανάγνωση του γράμματός του στην τελετή. Χαρακτηριστικά ο Γ.-Α. Μαγκάκης ανέφερε στο γράμμα του: «Η Ευρώπη για όλους εμάς, τα εκατομμύρια των απλών ανθρώπων, δεν είναι ένα οικονομικό και πολιτικό σχήμα, αλλά προπαντός, μία βαθειά ενότητα ανθρώπινης αλληλεγγύης […] Ενας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους να εκφραστεί άμεσα και απλά αυτή η ουσία της Ευρώπης… ήταν ασφαλώς η ανάγνωση ενός απλού κειμένου, γραμμένου σε φυλακές, όπου ελεύθεροι σκεπτόμενοι άνθρωποι υποφέρουν με υπερηφάνεια, για την πίστη τους, ακριβώς, στην Ευρώπη και στις ανθρώπινες αξίες, που ενσαρκώνει».

Η αντίδραση των συνταγματαρχών και της βρετανικής κυβέρνησης

Μόλις η χουντική κυβέρνηση πληροφορήθηκε το γεγονός εξοργίστηκε και αντέδρασε άμεσα. Την επόμενη κιόλας ημέρα (4/1/1973) ο πρεσβευτής της Ελλάδας στο Λονδίνο, Ν. Μπρούμας, επισκέφτηκε το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών (Foreign and Commonwealth Office) και παρέδωσε διάβημα διαμαρτυρίας των απριλιανών συνταγματαρχών. Σε αυτό οι χουντικοί εξέφραζαν την έντονη δυσαρέσκειά τους για το γεγονός ότι επιτράπηκε η ανάγνωση ενός αντιστασιακού κειμένου σε εκδήλωση που γινόταν υπό την αιγίδα της βρετανικής κυβέρνησης.

Οι Βρετανοί, μέσω του υφυπουργού Εξωτερικών τους, απάντησαν ότι η γιορτή μπορεί να χρηματοδοτήθηκε από τη βρετανική κυβέρνηση, αλλά εκείνη δεν ήταν υπεύθυνη για τον καταρτισμό του προγράμματος. Μάλιστα το βρετανικό τηλεγράφημα μεταδόθηκε και από το πρακτορείο Reuters.

Σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» (6/1/1973) διπλωματικοί κύκλοι της εποχής υποστήριζαν ότι η πράξη του Ολίβιε δεν ήταν τυχαία. Κάποιοι μάλιστα θεωρούσαν ότι οι Βρετανοί έδειξαν «σκόπιμη ανοχή» στην πρωτοβουλία του, διότι οι σχέσεις Αθηνών - Λονδίνου είχαν ψυχρανθεί την περίοδο εκείνη, ενώ η βρετανική κυβέρνηση δυσφορούσε με το ελληνικό καθεστώς, που δεν της φαινόταν χρήσιμο. Επίσης, όπως διαβάζουμε στην ελληνική αντιστασιακή εφημερίδα της εποχής «Ελεύθερη Ελλάδα» (18/1/1973), η βρετανική κοινή γνώμη αντιμετώπισε ειρωνικά την αντίδραση των χουντικών, καθώς οι Βρετανοί αδυνατούσαν να κατανοήσουν πως ένα πανίσχυρο καθεστώς φοβόταν το γράμμα ενός πολιτικού κρατούμενου.

Η απάντηση του Ολίβιε και οι ευχαριστίες των Ελλήνων

Ο Ολίβιε μετά τη συμβολική ανάγνωση της επιστολής όχι μόνο δεν πτοήθηκε από τις αντιδράσεις, αλλά συνέχισε να υπερασπίζεται την επιλογή του. Σε δήλωσή του απάντησε: «Είμαι πεπεισμένος ότι το κείμενο που διάβασα ήταν γνήσιο και θαυμαστά κατάλληλο για τον σκοπό της βραδιάς. Η αλήθεια δεν πρέπει να προσβάλλει».

Η αντιδικτατορική αυτή στάση του Ολίβιε προκάλεσε συγκίνηση στον ελληνικό δημοκρατικό λαό, στους πολιτικούς κρατούμενους και στους Ελληνες εξόριστους στο εξωτερικό. Ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις, μετανάστες και φοιτητές έστελναν δεκάδες μηνύματα στον Ολίβιε εκφράζοντάς του τα συγχαρητήριά τους. Ευχαριστήρια τηλεγραφήματα και ανακοινώσεις εξέδωσαν μεταξύ άλλων η Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου κατά της δικτατορίας, η Κεντρική Επιτροπή Πολιτικών Προσφύγων Ελλάδας (ΚΕΠΠΕ), το ΠΑΜ Λονδίνου αλλά και μεμονωμένες προσωπικότητες, όπως η ηθοποιός Ασπασία Παπαθανασίου, η Αμαλία Φλέμιγκ κ.ά. Μάλιστα η εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα» (18/1/1973) παρέθετε στους αναγνώστες τη διεύθυνση του Αγγλου ηθοποιού, ώστε ο κόσμος να του στείλει μηνύματα με ευχαριστίες.

Η συμβολική πράξη του Ολίβιε αποκτά ξεχωριστή σημασία για διάφορους λόγους. Με την ανάγνωση της επιστολής, ο διάσημος ηθοποιός εξέφρασε ουσιαστικά την αλληλεγγύη του στον αγώνα του δοκιμαζόμενου ελληνικού λαού, ανέδειξε σε όλη την Ευρώπη τη φρικτή πραγματικότητα που επικρατούσε στην Ελλάδα την περίοδο εκείνη και τέλος διέλυσε την εικόνα της επίπλαστης ευδαιμονίας που ήθελαν να προβάλλουν στο εξωτερικό οι χουντικοί.

Κλείνοντας το αφιέρωμα αυτό θα ήθελα να παραθέσω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα της επιστολής του Γ.-Α. Μαγκάκη, που ανέγνωσε ο Ολίβιε τέτοιες μέρες πριν από 50 χρόνια: «Συμμεριζόμαστε όλες τις αξίες με τους λαούς της Ευρώπης ή μάλλον με τον ευρωπαϊκό λαό, γιατί όλη η Ευρώπη είναι ένας λαός. Βλέπουμε τη βαθύτερη έννοια της Ευρώπης και όχι τα ανόητα σύνορα, τις ασήμαντες διαμάχες, τους αβάσιμους φόβους, τους δισταγμούς […] Γνωρίζουμε ότι μια μέρα αναπόφευκτα η Ευρώπη θα διαδραματίσει τον ρόλο που πρέπει για τη Δημοκρατία».

Πηγές: Εφημερίδα «Μακεδονία» (φύλλα 5/1/1973, 6/1/1973, 14/1/1973), Εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα» (φύλλα 11/1/1973, 18/1/1973, 25/1/1973, 8/2/1973)

*Δάσκαλος

https://www.efsyn.gr/nisides/372788_otan-o-lorens-olibie-pligose-ti-hoynta